Κατερίνα Θ. Χατζηκαλλία
Ψυχολόγος, Επ. Συνεργάτης Ιπποκράτειου Γ.Ν.Θ., MSc Νοήμονα Συστήματα

Εισαγωγή

Οι εκπαιδευτικοί είναι συχνά υπεύθυνοι για μια τάξη παιδιών με πολλές ατομικές και διαπολιτισμικές διαφορές. Παράλληλα, έρχονται αντιμέτωποι και με πολλά συμπεριφορικά προβλήματα, τα οποία εκδηλώνουν τα παιδιά.

Οι πολλές ώρες αλληλεπίδρασης μεταξύ του εκπαιδευτικού και του μαθητή, καθιστούν τον εκπαιδευτικό έναν από τους κύριους αρωγούς στη διαχείριση των προβλημάτων του μαθητή. Ωστόσο, συχνά, οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί παραβλέπουν τις πρώιμες ενδείξεις των δυσκολιών που εμφανίζουν τα παιδιά, με αποτέλεσμα αυτές να γίνονται τροχοπέδη στη φυσιολογική τους ανάπτυξη και να τα οδηγούν ενίοτε σε ψυχοπαθολογία κατά την  ενήλικη ζωή.

Συνηθέστερα προβλήματα και οι εκδηλώσεις τους

Τα συνηθέστερα προβλήματα που εμφανίζουν τα παιδιά του δημοτικού και συχνά αλληλοσχετίζονται ή κι αλληλεπικαλύπτονται μεταξύ τους, δίνονται στον παρακάτω πίνακα.

Τα αίτια των Προβλημάτων Συμπεριφοράς των παιδιών

Οι αιτίες για την εμφάνιση των προβληματικών συμπεριφορών στα παιδιά συχνά ποικίλουν και περιλαμβάνουν περισσότερα από ένα από τα παρακάτω στοιχεία:

• Οικογενειακά προβλήματα ή/και αλλαγές, οι οποίες μπορεί να περιλαμβάνουν διαζύγιο, κάποια μετακόμιση, απώλεια, οικονομικά προβλήματα, ή και τη γέννηση ενός αδερφού.
• Αναζήτηση προσοχής. Συχνά τα μικρά παιδιά αναζητούν την προσοχή των σημαντικών άλλων (γονέων και δασκάλων) με οποιοδήποτε τρόπο, κάτι που συχνά τα κάνει να συμπεριφέρονται άσχημα, αφού συνήθως οι μεγάλοι ασχολούνται και δίνουν προσοχή στις άσχημες συμπεριφορές των παιδιών παρά στις καλές.
• Μίμηση προτύπων. Γονείς, δάσκαλοι και άλλοι σημαντικοί από τον περίγυρο των παιδιών, αποτελούν αναμφίβολα πρότυπα μίμησης για τα παιδιά. Η συμπεριφορά των ενηλίκων συχνά αντιγράφεται από τα παιδιά.
• Κοινωνικά-οικονομικά προβλήματα μέσα στην οικογένεια και διακρίσεις λόγω πολιτισμικών ή και άλλων διαφορών.
• Καταστάσεις χρόνιων ή/και οξέων ασθενειών των παιδιών. Συχνά η ύπαρξη ασθενειών κάνει τα παιδιά να απομονώνονται ή και να χάνουν την αυτοπεποίθησή τους. Επίσης, συχνά τα κάνει αρκετά ανήσυχα ή και εναντιωτικά.
• Σχολικές δυσκολίες, οι οποίες συνήθως αναφέρονται στις μαθησιακές δυσκολίες, αφού πρόκειται για αρκετά σύνηθες πρόβλημα με πολλές ατομικές και διαπροσωπικές συνέπειες.
• Η φύση της πειθαρχίας που επιβάλλεται στα παιδιά, είναι ακόμη ένας παράγοντας που συχνά μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα συμπεριφοράς. Η πολύ αυστηρή πειθαρχία από τη μια, αλλά και η παντελής έλλειψη ορίων από την άλλη, μπορούν να οδηγήσουν τα παιδιά να εκδηλώσουν προβληματικές συμπεριφορές.
• Τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των παιδιών, η ιδιοσυγκρασία και η προσωπικότητά τους παίζουν επίσης πολύ σημαντικό ρόλο στο αν κάποιο παιδί θα είναι περισσότερο αντιδραστικό ή δύσκολο από κάποιο άλλο.

1. Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα (ΔΕΠΥ).

Το βασικό χαρακτηριστικό της ΔΕΠΥ είναι η απροσεξία και η υπερκινητικότητα/παρορμητικότητα. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του συνδρόμου έχουν να κάνουν με το ότι τα παιδιά δεν μπορούν να κάτσουν σε ένα μέρος, κουνούν συνεχώς χέρια πόδια, δεν μπορούν να εστιάσουν την προσοχής τους, κάνουν ριψοκίνδυνα πράγματα, εξαντλούν παντελώς τους γονείς τους, ξεχνούν μολύβια και βιβλία, δεν περιμένουν τη σειρά τους, πετάγονται μέσα στην τάξη, δεν ακολουθούν τους κανόνες, κ.α. Βέβαια, τα σημεία της διαταραχής μπορεί να είναι ελάχιστα ή και να απουσιάζουν, όταν το παιδί ασχολείται με κάτι που το ενδιαφέρει πολύ ή όταν βρίσκεται σε ένα πολύ αυστηρά δομημένο περιβάλλον.

Υπάρχει συχνά δυσκολία διαχωρισμού μεταξύ ΔΕΠΥ και φυσιολογικής

«ζωηρής» συμπεριφοράς των παιδιών, οπότε οι γονείς και οι δάσκαλοι πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί πριν δώσουν οποιοδήποτε χαρακτηρισμό στο κινητικό και ανυπάκουο παιδί. Όταν πρόκειται για ΔΕΠΥ, το παιδί εκδηλώνει πολλές από τις προαναφερθείσες συμπεριφορές σε όλα τα περιβάλλοντα κι όχι μόνον σε ένα, π.χ. στο σχολείο. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι υπάρχουν τρεις μορφές ΔΕΠΥ κι αναλόγως συγκεκριμένα  χαρακτηριστικά συμπτώματα. Μπορεί να υπάρχει διάσπαση προσοχής μόνον, σε ένα παιδί, γεγονός που συχνά παραβλέπεται από τους δασκάλους, αφού πρόκειται για το παιδί το οποίο δεν δημιουργεί προβλήματα μέσα στην τάξη. Από την άλλη, μπορεί να υπάρχει μόνον υπερκινητικότητα ή ίσως διάσπαση προσοχής και υπερκινητικότητα μαζί.

Η διασπαστική συμπεριφορά των παιδιών συνήθως οδηγεί σε  αποκλεισμό από τα σχολικά προγράμματα, σε δυσκολία συνύπαρξης με τους συμμαθητές και σε αποτυχία στη μάθηση. Επιπλέον, οι κοινωνικές προεκτάσεις του συνδρόμου μπορεί να περιλαμβάνουν οικογενειακές εντάσεις, κοινωνική δυσπροσαρμοστικότητα και παραπτωματική συμπεριφορά στην εφηβεία.

Με την πάροδο του χρόνου η διαταραχή δεν μειώνεται (υπάρχουν αμφιλεγόμενα ευρήματα βέβαια), αλλά τα συμπτώματα αλλάζουν μάλλον μορφή και παρουσιάζονται σαν εσωτερική ή εξωτερική ανησυχία, αγχώδεις διαταραχές, κλπ.

Συχνά, τα παιδιά με ΔΕΠΥ, βοηθά να υπάρχει ένα δομημένο πρόγραμμα, να τους δίνονται σαφείς οδηγίες, μέσα από ξεκάθαρη επικοινωνία, να υπάρχουν αμοιβές όταν επιτυγχάνουν τις επιθυμητές συμπεριφορές, να υπάρχουν όμως και σταθερές συνέπειες στην αντίθετη περίπτωση, οι γονείς και οι δάσκαλοι να ρυθμίζουν έτσι το χώρο ώστε να μειώνονται όσο το δυνατόν περισσότερο οι διασπαστικοί παράγοντες. Πολύ σημαντικές τέλος, είναι κι η συνεχής υποστήριξη κι ενθάρρυνση του παιδιού.

2. Θυμός

Το αρχικό ερώτημα που πρέπει κάθε ενήλικας να έχει στο μυαλό του, όταν υπάρξει ένα ξέσπασμα θυμού από ένα παιδί ή όταν βλέπει ένα πολύ θυμωμένο παιδί, πρέπει να είναι: «Τι πυροδοτεί ή πυροδότησε αυτόν το θυμό ή το ξέσπασμα θυμού»;

Συχνά ο θυμός των παιδιών μπορεί να είναι:

• Ένας τρόπος αποφυγής επώδυνων συναισθημάτων ή και το αποτέλεσμα αισθημάτων απομόνωσης, άγχους, αποτυχίας, χαμηλής αυτό-εκτίμησης, και γενικά καταστάσεων πάνω στις οποίες το παιδί δεν έχει κανέναν έλεγχο.
• Συχνό επίσης είναι στα παιδιά, ο θυμός και τα ξεσπάσματα να κρύβουν από πίσω τους κάποια λύπη, ακόμη και κατάθλιψη.

3. Ανυπακοή – Εναντίωση – Επιθετικότητα

Πολλά παιδιά γίνονται ανυπάκουα κατά καιρούς, όταν κουράζονται, στρεσάρονται ή αναστατώνονται κι αυτό είναι κάτι που βρίσκεται μέσα στα φυσιολογικά πλαίσια. Ωστόσο, όταν η εναντιωτική συμπεριφορά είναι μια συχνά εκδηλούμενη συμπεριφορά από το παιδί, μπορεί να αποτελέσει βασικό  πρόβλημα στις σχέσεις του με τους άλλους, αλλά και έντονη αναστάτωση στο ίδιο το παιδί.

Οι κυριότερες εναντιωτικές συμπεριφορές των παιδιών, που εκφράζουν ανυπακοή, είναι οι εξής: συχνές διαφωνίες, άσχημη ομιλία, ανυπακοή, σκόπιμες προκλήσεις, μη διάθεση συνεργασίας και συμμόρφωσης, εχθρότητα, ξεσπάσματα νεύρων, ευθιξία, ενόχληση των άλλων.

Συχνά με την εναντιωτική συμπεριφορά, συνυπάρχουν κι άλλες προβληματικές συμπεριφορές, όπως είναι η ΔΕΠΥ, οι μαθησιακές δυσκολίες, οι διαταραχές διάθεσης και οι αγχώδεις διαταραχές.

Παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση του θυμού και της επιθετικότητας:

• Κατ’ αρχάς, πολύ σημαντικό είναι να υπάρχει η διάθεση να κατευθύνουμε σωστά το παιδί, ΟΧΙ να το τιμωρήσουμε.
• Η συνεχής ενίσχυση της καλής συμπεριφοράς και η αγνόηση, όσο είναι εφικτό, της κακής, μπορεί να εξαλείψει την άσχημη συμπεριφορά.
• Σημαντική είναι και η επαφή με το παιδί. Ένα φιλικό άγγιγμα ή χτύπημα στην πλάτη μπορεί να ενισχύσει θετικά το παιδί και να του δώσει την προσοχή που χρειάζεται. Επίσης, η προσέγγιση μέσω της επαφής, μπορεί να περιορίσει και τη διασπαστική συμπεριφορά του ανήσυχου παιδιού, αφού του δίνει το μη λεκτικό σήμα να προσέξει.
• Πρέπει επίσης να γίνουμε πρότυπο ταύτισης για το παιδί με τη συμπεριφορά μας, αφού γνωρίζουμε την τεράστια επίδραση των πράξεων γονέων κι εκπαιδευτικών στα παιδιά.
• Η θέσπιση ορίων είναι ένας ακόμη αποτελεσματικός τρόπος παρέμβασης, πάντα όμως πρέπει να δίνονται λογικές εξηγήσεις στα παιδιά.
• Τέλος, η ενίσχυση της λεκτικής έκφρασης των παιδιών και η συζήτηση των προβλημάτων τους, όπως και η λεκτικοποίηση των συναισθημάτων τους, μπορούν να συμβάλλουν θετικά, ώστε τα παιδιά να εκφράζονται λεκτικά, κάτι που συνήθως δεν κάνουν.

4. Bullying = Σχολικός Εκφοβισμός

Πρόκειται για  μια κοινή μορφή βίας κι επιθετικότητας, αφού τα δεδομένα δείχνουν ότι το 15-30% των παιδιών ασκούν ή υφίστανται bullying.

Το bullying χαρακτηρίζεται από αντικοινωνική και συνήθως μαθημένη συμπεριφορά. Περιλαμβάνει: σωματική ή και λεκτική επιθετικότητα, απειλές, πειράγματα, παρενόχληση, ψυχολογική βία.

Σκοπός αυτού που ασκεί bullying είναι η άσκηση εξουσίας και η επικράτηση πάνω σε άλλο άτομο. Για το λόγο αυτό, συνηθέστερα οι μικρότεροι σε ηλικία είναι θύματα των μεγαλυτέρων.

Τα αίτια για την εκδήλωση αυτής της συμπεριφοράς είναι ποικίλα, αλλά τα συνηθέστερα είναι η ύπαρξη αρνητικών περιβαλλοντικών παραγόντων, η ανατροφή από την οικογένεια, τα προβλήματα στο σχολείο και οι σχέσεις με τους συνομηλίκους.

Πώς να βοηθήστε τα παιδιά:

• Βοηθήστε τα να εξασκηθούν σε αντιδράσεις προς αυτόν που πιθανώς να τα εκφοβίσει, τι να του πούμε, να είναι γενικά ψύχραιμα και να ζητήσουν να τους αφήσουν ήσυχους. Τα παιδιά πρέπει να θυμούνται ότι σκοπός αυτού που τα παρενοχλεί είναι να υπάρξει απόκριση/ απάντηση στο πείραγμα.
• Ενθαρρύνετε το παιδί να είναι με φίλους όταν πηγαίνει ή επιστρέφει από το σχολείο, όπου συχνότερα συμβαίνουν αυτές οι συμπεριφορές.

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ

Α. Δράσεις πριν την άσχημη συμπεριφορά – Πρόληψη.

Για να προληφθεί μια άσχημη συμπεριφορά από μέρους του παιδιού, πρέπει κατ’ αρχάς να υπάρξει ενίσχυση των κοινωνικών συστημάτων, κατάλληλη εκπαίδευση των γονέων και φυσικά βελτίωση του σχολικού συστήματος. Τα παρακάτω σημεία είναι πολύ σημαντικά για την πρόληψη της άσχημης συμπεριφοράς:

• Αναγνώριση των κινήτρων και της διαφορετικότητας των μαθητών.
• Ευκαιρίες στους μη δημοφιλείς μαθητές (π.χ. βοηθοί κι ανάθεση ρόλων).
• Εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων στα παιδιά και στρατηγικών επίλυσης προβλημάτων.
• Παροχή εναλλακτικών συμπεριφορών στον διασπαστικό μαθητή, ώστε να μπορεί να ανακτήσει τον αυτοέλεγχο.
• Σαφείς οδηγίες και κατευθύνσεις στα παιδιά, ως προς το τι αναμένουμε από αυτά.
• Καθορισμός λογικών και δίκαιων συνεπειών για την άσχημη συμπεριφορά.
• Ενθάρρυνση και συστηματικός έπαινος.
• Εγγύτητα. Περπατήστε μέσα στην τάξη, κινηθείτε γύρω από τα παιδιά, καθώς κάτι τέτοιο βοηθά να μειωθεί η διασπαστική κι άσχημη συμπεριφορά.
• Τοποθετήστε τον ιδιαίτερο μαθητή κοντά σας, χωρίς όμως αυτό να εκληφθεί ως τιμωρία από το παιδί.
• Διατηρήστε ρουτίνες. Η προβλεψιμότητα και το δομημένο περιβάλλον βοηθούν ιδιαίτερα τον διασπαστικό μαθητή.
• Διατηρήστε το ενδιαφέρον του διασπαστικού μαθητή, όταν φαίνεται να ξεφεύγει, έχοντας κάποια διαθέσιμα θέματα του ενδιαφέροντός του (βιβλία, παιχνίδια, κ.α.)
• Ενισχύστε (λεκτικά και μη) την επιθυμητή συμπεριφοράς και την αυτοπεποίθηση των παιδιών.
• Απομακρύνετε τα διασπαστικά αντικείμενα.
• Διατηρήστε όσο είναι δυνατό ήρεμο το μαθητή που προκαλεί. Οι ενεργητικές δραστηριότητες, παρ’ ότι θεωρούνται από πολλούς ότι θα βοηθήσουν το παιδί να εκτονωθεί, συνήθως του προκαλούν περισσότερη ενέργεια και ξεσπάσματα.
• Υποστήριξη και σαφείς κατευθύνσεις στον μαθητή που φέρεται άσχημα.
• Απασχολήστε τα παιδιά με παραγωγικές δραστηριότητες. Όταν δεν έχουν τι να κάνουν, θα κάνουν «κάτι».

Β. Δράσεις κατά τη διάρκεια της άσχημης συμπεριφοράς

Πολύ βασικό είναι για αρχή να γίνει προσπάθεια να κατανοήσει κανείς το  κίνητρο της άσχημης συμπεριφοράς. Γι’ αυτό πρέπει να αναρωτηθεί αν η συμπεριφορά ήταν σκόπιμη ή όχι. Κανείς πρέπει να έχει υπόψιν του τα παρακάτω, όταν εκδηλώνεται μια άσχημη συμπεριφορά:

• Να αναρωτηθεί τι προηγήθηκε της κακής συμπεριφοράς.
• Να προσπαθήσει να διατηρήσει μια ατμόσφαιρα ηρεμίας μέσα στην τάξη και να προσπαθήσει να κατανοήσει και να διευκρινίσει τι ακριβώς συνέβη. Οι απόψεις και των δύο πλευρών, αλλά και όλων των συμμαθητών πρέπει να ακουστούν.
• Πρέπει να αξιολογηθούν οι θέσεις και τα συναισθήματα της κάθε πλευράς.
• Να συζητηθούν οι λογικές συνέπειες της κακής συμπεριφοράς, με ήρεμο και ψύχραιμο τρόπο.
• Να υπάρξει στέρηση προνομίων, όπως θα έχει προσυμφωνηθεί, δίκαιες συνέπειες, όρια και στα μικρότερα παιδιά time –out.
• Αν δεν αλλάξει η κακή συμπεριφορά, τότε δηλώστε σταθερά ότι πρέπει ο υπεύθυνος να σταματήσει, ειδάλλως θα αποβληθεί.

Γ. Δράσεις μετά την άσχημη συμπεριφορά

Οι δράσεις μετά την άσχημη συμπεριφορά πρέπει να περιλαμβάνουν εφαρμογή της πειθαρχίας και των λογικών συνεπειών. Ειδικότερα:

• Στέρηση προνομίων από το διασπαστικό μαθητή ή απομάκρυνσή του.
• Επίπληξη και συζήτηση των άσχημων συμπεριφορών με όλα τα παιδιά της τάξης.
• Συζήτηση των συναισθημάτων και των απόψεων όλων.
• Ζητήστε από το μαθητή που προκάλεσε κάποια ζημιά, να αντικαταστήσει αυτό που καταστράφηκε ή/και να απολογηθεί σε κάποιον που προκάλεσε κακό.
• Συζητήστε με τον ιδιαίτερο μαθητή και δείξτε του πώς να αποφεύγει παρόμοιες συμπεριφορές μελλοντικά.
• Συζητήστε με τους γονείς και εξηγήστε τους τι και γιατί συμβαίνει, ώστε να μη δοθούν λανθασμένες διαστάσεις στο θέμα.

Πάντα πρέπει κανείς να έχει κατά νου, όταν εκδηλώνεται μια άσχημη συμπεριφορά από το παιδί, τρία σημεία: α. τι προηγήθηκε της άσχημης συμπεριφοράς, β. ποιες οι συμπεριφορές του παιδιού, γ. τι ακολούθησε την άσχημη συμπεριφορά και ποιες οι αντιδράσεις των ενηλίκων.

Το να διατηρεί κανείς ένα ημερολόγιο όπου θα καταγράφει αυτά τα τρία στοιχεία όταν εκδηλώνεται μια άσχημη συμπεριφορά από το παιδί, μπορεί να βοηθήσει σημαντικά, ώστε να βρεθούν τα αίτια, αλλά και οι τρόποι αντιμετώπισης.

Συνεργασία Εκπαιδευτικών– Γονέων

Το σχολείο και η οικογένεια αποτελούν τα δύο  σημαντικότερα κομμάτια της ζωής του παιδιού. Η προβληματική συμπεριφορά επομένως αφορά και στα δύο περιβάλλοντα και ίσως να αποτελεί αντίδραση τόσο σε οικογενειακά, όσο και σε σχολικά προβλήματα. Σε κάθε περίπτωση όμως, αφορά και στα δύο περιβάλλοντα άμεσα.

Επιτακτική λοιπόν, είναι η στενή συνεργασία σχολείου-οικογένειας, με κοινό σκοπό το όφελος του παιδιού και την παρεμπόδιση των προβληματικών του συμπεριφορών. Συχνά ωστόσο, προκύπτουν μεταξύ εκπαιδευτικού και γονέων αισθήματα δυσαρέσκειας, θυμού κι ενοχών.

Προτάσεις για την καλή κι αποτελεσματική συνεργασία με τους γονείς:

• Συναντηθείτε με τους γονείς πριν καν υπάρξει πρόβλημα και γνωρίστε τους. Συνήθως, έχουν μάθει ότι τους καλούν όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα με το παιδί τους.
• Εκδηλώστε το ειλικρινές ενδιαφέρον σας να βοηθήσετε. Αν οι γονείς γνωρίζουν την καλή πρόθεση του δασκάλου και τον εκτιμούν, τότε είναι πολύ πιθανότερο να συνεργαστούν ομαλά μαζί του.
• Έχετε τακτική επικοινωνία με την οικογένεια, για να συζητάτε την πρόοδο του παιδιού ή τις όποιες δυσκολίες του. Τηλεφωνήματα, σημειώματα, κάρτες προόδου κι άλλα συνήθως βοηθούν.
• Δώστε συμβουλές στους γονείς πώς να βοηθήσουν το παιδί και τονίστε τους την σπουδαιότητα της θετικής ενίσχυσης.
• Ζητήστε από τους γονείς να κάνουν συμφωνίες με το παιδί (αν…τότε), για προβλήματα που αφορούν στο σχολείο.
• Επαινέστε τους γονείς για την πρόοδο που κάνει το παιδί τους, καθώς και οι ίδιοι έχουν μάθει ότι περισσότερη προσοχή δίνεται στην αρνητική συμπεριφορά.

Ανακεφαλαιώνοντας:

• Ο έγκαιρος εντοπισμός των δυσκολιών, η έμφαση κι ο έπαινος της καλής συμπεριφοράς, μπορούν αναμφίβολα να οδηγήσουν σε μείωση της παραπτωματικής συμπεριφοράς των παιδιών, στην ομαλή τους ανάπτυξη, στην αποφυγή της περιθωριοποίησής τους και στην ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης.
• Το να δουλέψτε μόνον με το μαθητή δεν είναι αποτελεσματικό. Για αλλαγή συμπεριφοράς, χρειάζονται αλλαγές σε σχολείο και σπίτι, και θετική ενίσχυση κι από τα δύο περιβάλλοντα.
• Θυμηθείτε: παρεμπόδιση της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς, δεν συνεπάγεται άμεσα κι απαραίτητα την εκδήλωση της επιθυμητής συμπεριφοράς.
• Πάντα χαρακτηρίζουμε τη συμπεριφορά του παιδιού ως κακή κι όχι το ίδιο το παιδί.
• Τα αισθήματα αυτό-αποτελεσματικότητας και αυτοπεποίθησης των εκπαιδευτικών έχει βρεθεί ότι οδηγούν σε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα μέσα στην τάξη.